DIERENLEVEN

JOANNA ZIELIŃSKA 
 

In een dierenleven gebeuren de dingen gewoon, ten goede of ten kwade [1]

Wie is Elizabeth Costello? 

De 66-jarige Australische auteur is bekend in literaire en academische krin­gen. Ze reist de wereld rond om lezingen te geven over dierenlevens en censuur. Wat weten we verder nog over Costello? Ze heeft negen romans uitgebracht en schreef twee dichtbundels, een boek over het leven van vogels en heel wat journalistieke stukken. Ze is geboren in Melbourne, waar ze nog altijd woont, buitenland, waaronder in Engeland en Frankrijk. Ze is twee keer getrouwd en heeft een kind uit elk van beide huwelij­ken. Haar zoon, John Bernard, is uni­versitair docent aan Appleton College en woont samen met zijn vrouw Norma en hun drie kinderen in de VS. Elizabeth heeft ook een zus, Blanche, die ze al lang niet meer heeft gezien. Blanche woont in Afrika en dient in de Orde van Maria. De zussen hebben weinig met elkaar gemeen en hun verhouding is eerder kil. 

Elizabeth Costello is vegetariër en heeft een afkeer van industrieën die op dieren experimenteren of ze doden. Naarmate de jaren verstrijken, verdiept ze zich steeds meer in existentiële thema’s rond ouder worden en vergankelijkheid. Ze vraagt zich af wie ze in de loop der jaren is geworden. Ze stelt zich vragen bij haar levensprioriteiten, het geloof, het vegetarisme, de seksualiteit, en de taal en de aard van het kwaad. Ze heeft haar hele leven gewijd aan schrijven, en heeft daarbij niet enkel haar eigen behoef­ten, maar ook die van haar kinderen vaak verwaarloosd. Haar werk slokte al haar energie op. De laatste tijd stuit ze op onbegrip van het publiek, van de academische en de literaire wereld, en zelfs van haar eigen familie. Haar kijk op het vegetarisme en op dieren roept, niet alleen bij John en Norma, weerstand, en misschien wel onbehagen op. Waarom kan ze zich niet als alle andere oudere vrouwen gedragen? Costello weet het antwoord op de vraag zelf ook niet. Ze snijdt zonder twijfel dingen aan waar­over mensen niets willen horen. Door haar status en leeftijd hoeft ze bovendien niet bang te zijn zich in een wespennest te begeven. Ze deinst er dan ook niet voor terug om pijnlijk eerlijk te zijn, terwijl er tussen haar en haar toehoorders ook een kloof voelbaar is. Tijdens haar lezingen over dieren, spreekt ze het publiek aan: 

“(...), open je hart en luister naar wat je hart je zegt.” [2] 

Twee lessen over dieren

The Lives of Animals (1999) laat de grenzen tussen essay en fictie vervagen. De Zuid-Afrikaanse auteur J.M. Coetzee brengt in zijn fictokritische roman een filosofisch dialoog over dierenrechten met Costello in de hoofdrol. Een groot deel van het verhaal is gewijd aan haar twee lezingen over dierenmishandeling die kaderen binnen een jaarlijks litera­tuurseminarie aan Appleton College.[3] 

Haar zoon werkt aan de universiteit, maar het is niet door zijn toedoen dat Costello er op de sprekerslijst is terechtgekomen. De universiteitsdi­rectie wist niet eens dat ze familie zijn. Uiteindelijk verneemt John Bernard dat zijn moeder is uitgenodigd, en hij beseft meteen dat haar opvattingen tot polari­satie en controverse kunnen leiden. Het debat wordt bijzonder pittig wanneer hoogleraar filosofie Thomas O’Hearne zijn duit in het zakje doet en de strijd voor dierenrechten een “westerse kruis­tocht” noemt. 

In haar lezingen gaat Costello dieper in op de grondslagen van de moraliteit door te analyseren wat mensen ertoe kan brengen dieren te mishandelen. Wat onze omgang met dieren betreft, doet ze een oproep aan de ethiek van medeleven in plaats van rationaliteit:

“Medeleven heeft alles te maken met het subject en weinig met het object, het ‘andere’, wat we direct inzien wanneer we ons het object niet voorstellen als een vleermuis (“Kan ik delen in het vleermuis-zijn?”), maar als een ander mens. Er zijn mensen die het vermogen bezitten zich in te leven in een ander, er zijn mensen die dat vermogen niet bezitten (...) en er zijn mensen die dat vermogen bezitten, maar er geen gebruik van wensen te maken.” [4] 

Aan het begin van De filosofen en de die­ren, haar eerste lezing, zet Costello me­teen het zware geschut in en vergelijkt ze de uitbuiting van dieren door mensen met de Holocaust. Daarbij noemt ze het doden van dieren een “disproportione­le misdaad”. Ze verwerpt ook het idee dat de rede de mens onderscheidt van de dieren en betwist de aanname dat dieren niet over verstandelijke vermo­gens zouden beschikken. De wetenschap kan niet aantonen dat dieren abstract kunnen denken en kan bijgevolg het tegendeel evenmin bewijzen. Costello beweert dat mensen de aard van dieren kunnen begrijpen via hun meelevende verbeeldingskracht. 

Werken van hoop 

Hallo allemaal, hoe leven jullie? 

KONIJN: We leven in kleine groepen en hebben geen vaste partner. We bouwen wijdvertakte tunnelsystemen, waarin onze jongen naakt en blind worden geboren. We planten ons ook in gevangenschap voort. 

HAAS: Ik leef alleen. Ik slaap in een ondiepe kuil. Mijn kroost wordt met vacht en open ogen geboren. Ik ben nooit gedomesticeerd. 

MENSEN: Dat weten we niet echt. En zolang we er niet achter zijn, voeren we oorlogen. [5] 

Dit is een van de vele verhalen van Lin May Saeed. Haar fabels zijn tegelijker­tijd grappig en bedroevend. Net zoals voor Elizabeth Costello zijn dieren een erg belangrijk thema, maar dan vanuit het oogpunt van een kunstenaar. Ook zij at geen dieren en behandelde ze met medeleven en aardigheid. Ze was ervan overtuigd dat de mens, in de toekomst, dieren niet langer pijn zou doen. 

Lin werd in Würzburg geboren. Na haar kunstenstudie in Düsseldorf vestigde ze zich in Berlijn waar zich ook haar studio bevond. Haar vader, die vroegtijdig is overleden, was van Irakese afkomst. Van jongs af ging ze, tegen die culturele ach­tergrond, op zoek naar haar eigen plek. Jaren na de dood van haar vader ging ze Arabisch studeren, en zo zijn op sommi­ge van haar reliëfs letters te zien die op Arabische schrifttekens lijken. 

Lin was bijzonder geïnteresseerd in periodes in de geschiedenis waarin mensen en dieren in harmonie samen­leefden. Zo was ze in de ban van het neolithicum, het Gilgamesj-epos en de Tuin van Eden. 

Het is vermoedelijk allemaal begon­nen toen ze in haar studio twee konijnen sculpteerde. Toen ze net rond het thema dieren werkte, schreef ze ook fabels en maakte ze potlood- en inkttekeningen, als een soort visuele schetsen die aan­sloten bij die korte, snedige verhalen. Zelf zei ze daarover: 

“Ik hou van het idee dat verhalen en fabels gebruikt kunnen worden om ons in gedachten als het ware in de tijd te laten reizen, waarbij de focus op de verhouding tussen mens en dier ligt. Als we onze blik op het verleden richten, kunnen we beter nadenken over onze gezamenlijke toekomst."[6] 

Lin had een geweldig gevoel voor hu­mor, ook al liet ze dat niet altijd meteen blijken. Het thema van de dierenbevrij­ding nam ze dan weer bijzonder ernstig. Zo was ze als activist betrokken bij verschillende protestbewegingen. Ze had het niet zo voor manifestaties en het bezetten van de openbare ruimte en bracht haar tijd liever door in haar studio. Ze zei: 

“Ik laat het lijden, de uitbuiting en het doden van dieren niet zien. Daar heb ik de uitdrukkingsvormen niet voor. Ik kan er niet rond werken. Ik kan het niet laten zien, maar ik kan wel de daad van de bevrijding laten zien. En ik kan Utopia laten zien."[7] 

De wereld van Lin leek uit twee dimensies te bestaan: het verleden en de toekomst. Het Utopia waar de mensen in harmonie en overeenstemming samenleefden, was inderdaad boeiend. Ze verbeeldde hoofd­zakelijk ideeën rond solidariteit tussen verschillende soorten en de opstand van dieren. Ze noemde haar creaties weleens “werken van hoop”. [8] 

“Ik moet hier denken aan mijn favoriete dagdroom waarin de klimaatverandering opgelost raakt. Dieren en aliens geven de homo sapiens een masterclass: Hoe het niet te verknoeien.” [9] 

Ze werkte graag met polystyreenschuim en maakte vaak gebruik van gerecycleerd bouwafval. Dat schonk haar een grote vrijheid. Sommige mensen vinden dat materiaal niet erg “natuurlijk”, maar in haar studio nam het unieke vormen aan. Ze noemde het zelf ook problema­tisch. Ze zag er een symbool in van het Antropoceen; vanuit milieuoogpunt zou het niet mogen bestaan. Haar materiaalkeuze werd beïnvloed door haar werk met kostuums en theaters­cenografie. Na de middelbare school ging ze in Wiesbaden, haar thuisstad in Duitsland, aan de slag in het theater en werkte ze mee aan een aantal toneel- en operaproducties. Daarna ging ze aan de Kunstakademie Düsseldorf scenografie studeren. In haar eerste jaar maakte ze, nogal toevallig, kennis met beeldhouw­kunst. Tegelijkertijd begon ze zich ook in te laten met dierenrechten. Ondanks haar grote liefde voor theater en opera besefte ze dat de performatieve kunst­vormen uitsluitend op de mens focus­sen: in het theater zijn er geen dieren. In zekere zin ademen de werken van Lin May Saeed een soort theatraliteit en bevatten ze heel wat meeslepende narratieve elementen. Toen ze in de jaren 1990 in Düsseldorf studeerde en zich toelegde op het beeldhouwen, merkte ze dat de kunstvorm van oudsher, en niet enkel ideologisch, door mannen wordt gedomineerd. Praktisch gezien ging beeldhouwen ook om fysieke kracht, als een soort competitiesport. Het volstaat niet om iets één keer te manipuleren; je moet vaak wekenlang op het material werken, fysiek en met eigen handen. Werken moeten verplaatst, weggedragen en verdraaid worden. Polystyreenschuim stelde haar in staat om in alle onafhan­kelijkheid als beeldhouwer te werken, zonder de hulp van assistenten of speci­aal gereedschap.[10] 

En zo zag de kunst van Lin May Saeed het licht. Vanuit een grote betrokkenheid bij alles wat met dierenbevrijding te maken heeft, in een bijzonder consistent studieproces rond beeldhouwmaterialen en thema’s, en in een zoektocht naar een eigen uitdrukkingstaal. Dat proces werd evenwel onderbroken door een terminale ziekte. De kunstenaar overleed in 2023, een jaar geleden. Ze was amper 50.

De komst van de dieren

De lezingen van Elizabeth Costello en de kunstwerken van Lin May Saeed zijn in de eerste plaats met elkaar verbon­den door de behoefte aan medeleven en zachtheid tegenover dieren. De houding van beiden is onverzettelijk. De con­troversiële Costello appelleert aan de “meelevende verbeeldingskracht” en de “poëtische verdichting”, terwijl Saeed het heeft over “hoopgevende werken” die nieuwe, futuristische ruimten beschrij­ven waar mensen en dieren in harmonie samenleven. Beiden worstelen met heel wat dilemma’s en uiteenlopende manie­ren om het anders-zijn te definiëren. 

Het uitgangspunt van de expo Dierenleven is de complexiteit van het samenleven van mensen en andere dieren. Concepten die door Lin May Saeed en Elizabeth Costello afgebakend zijn en tegemoetkomen aan de behoefte om de relatie tussen beiden vanuit een ander perspectief te zien. We leven in tijden van klimaatcrisis, technologische vooruitgang en industriële processen. Meer dan ooit moeten we dan ook het dierenthema opnieuw gaan bekijken, samen met onze conclusies over wie wij zijn, wie zij zijn, en hoe we met elkaar verbonden zijn. 

Kari Weil schrijft in haar boek Thinking Animals. Why Animal Studies Now?: 

“Waarom dierenstudies? Het is intussen duidelijk geworden dat het idee van “het dier” – als instinctief wezen, wellicht zonder toegang tot taal, tekst of abstract denken – gefungeerd heeft als een niet onderzochte grondslag waarop het idee van de mens, en bijgevolg de menselijke eigenschappen zijn gebouwd. ... Naarmate we meer inzicht krijgen in het leven en de culturen van dieren, moeten we ook onze kijk op de aard van de mens en de menselijke eigenschappen veranderen.” [11] 

Deze tentoonstelling wil afstappen van de benadering van dieren vanuit een conformistische, comfortabele positie en de deur openzetten naar een wereld vol dilemma’s en kritisch medeleven. Ik stel voor dat we het ethos onderschrijven van Lin May Saeed die ooit zei: 

“Het klopt dat dieren gewoonlijk niet kunnen bijdragen aan hun bevrijding, maar ze gedragen zich anders wanneer ze bevrijd zijn en betere levensomstandigheden genieten.” [12] 

[1] J.M. Coetzee, Dierenleven, vert. Joop van Helmond en Frans van der Wiel (Amsterdam: Ambo | Anthos uitgevers, 2001), 51.
[2] Coetzee, Dierenleven, 40. 
[3] Dierenleven bestaat uit twee hoofdstukken, met name De filosofen en de dieren en De dichters en de dieren. Op 15 en 16 oktober 1997 heeft Coetzee, binnen het kader van de Tanner Lectures on Human Values aan Princeton University, beide lezingen gebracht als gastspreker. De lezingen aan Princeton omvatten twee verhalen (hoofdstukken van het boek) rond Costello die weleens het alter ego van Coetzee zou kunnen zijn. Net zoals Coetzee beslist Costello om het niet over literatuur, maar wel over dierenrechten te hebben in haar gastlezingen.
[4] Coetzee, Dierenleven, 36.
[5] “Hello to you all, how do you live?,” Lin May Saeed (website), geraadpleegd op 25 mei 2024, www.linmaysaeed.com.
[6] “Lin May Saeed on Art and Activism,” The New Institute, geraadpleegd op 25 mei 2024, www.thenew. institute/en/media/the-freedom-of-bees.” 
[7]“Thousand Other Worlds Exist. A conversation between Fahim Amir, Melanie Bujok, Lorenzo Giustri and Jochen Lempert,” Mousse Magazine, issue 84, Lente 2024, 87. ” 
[8] “Lin May Saeed on Art and Activism.” 
[9] “Speaking Beyond Language: Lin May Saeed Interviewed; Depicting animals and their liberation,” door Osman Can Yerebakan, Bomb Magazine, 11 februari 2021, www.bombmagazine.org/ articles/2021/02/11/speaking-beyond-language-lin-may-saeed-interviewed/. ” 
[10] “Lin May Saeed on Art and Activism.” 
[11] Kari Weil, Thinking Animals. Why Animal Studies Now?, (New York: Columbia University Press, 2012), 23
[12] “Speaking Beyond Language: Lin May Saeed Interviewed; Depicting animals and their liberation.”